De maatschappelijke problemen van vandaag
De maatschappelijke problemen van vandaag kunnen in wezen worden teruggevoerd op twee met elkaar verweven tegenstrijdigheden. De eerste betreft de structurele ongelijkheid tussen de geslachten. Deze ontstaat doordat productie en markt volledig onderworpen zijn aan de kapitalistische exploitatiedwang, terwijl de onbetaalde zorgsector buiten deze logica valt. Juist omdat zorgwerk niet wordt beloond, blijft het onzichtbaar, ondanks de fundamentele bijdrage ervan aan de reproductie van de samenleving. Veel huidige inspanningen, zoals de initiatieven Economiefeministe of CloseEconDataGap, zijn er dan ook op gericht om de waarde van zorgwerk meetbaar te maken, zodat deze kan worden vergeleken met de betaalde productiesector.
De tweede tegenstrijdigheid, die onder andere duidelijk werd genoemd in de bijdrage van Elfriede Harth (augustus 2020), betreft de destructieve dynamiek van de kapitalistische productie in het algemeen: het systematisch negeren van menselijke behoeften, het externaliseren van ecologische kosten, het groeidoogma, de sociale ongelijkheid en de diepgaande devaluatie van alle activiteiten die niet in de winstlogica passen. Harths visie op een zorggerichte samenleving – op een orde waarin niet winst, maar het bevredigen van behoeften en welvaart in de zin van tijdsoevereiniteit, zingeving en ecologische duurzaamheid de maatstaf vormen – laat zien hoe dringend een fundamentele transformatie is.
Het fenomeen van het geavanceerde kapitalisme
Beide tegenstrijdigheden zijn terug te voeren op een fenomeen dat vooral in de laatste 50 jaar van het ontwikkelde kapitalisme is ontstaan en dat voorheen in deze vorm niet bestond. Dit fenomeen heeft betrekking op de lonen die nodig zijn om alles wat in overvloed wordt geproduceerd in de economie ook te kunnen kopen. Ze zijn de oorzaak van de ongelijkheid tussen de geslachten, omdat onbetaald zorgwerk in het nadeel is ten opzichte van betaald productiewerk. Ook de destructieve dynamiek van de kapitalistische productie is te wijten aan de lonen, want loonsverhogingen en het veiligstellen van sociale uitkeringen bij stijgende prijzen gaan altijd gepaard met productieverhogingen, omdat de middelen niet op een andere manier kunnen worden gegenereerd. Deze productiestijgingen leiden in toenemende mate tot overexploitatie van hulpbronnen, tot toenemende schade aan en acute bedreiging van ons milieu als gevolg van de steeds grotere hoeveelheden afval en uitlaatgassen, en uiteindelijk ook tot toenemende ongelijkheid, omdat met de productiestijgingen ook de winsten stijgen.
We mogen niet vergeten dat ze ook de oorzaak zijn van het toenemende oorlogsgevaar, want op een gegeven moment kan de persoonlijke consumptie niet meer worden verhoogd en dan grijpt de staat in en geeft opdracht tot de bouw van oorlogsmateriaal, waarvoor royale leningen worden aangegaan. Om dit te rechtvaardigen is alleen een vijandbeeld nodig, dat gemakkelijk kan worden gecreëerd.
Van economie naar ecophilie
Vandaag de dag, op basis van de geavanceerde wetenschappelijke en technische stand van zaken en de heersende overproductie, is het mogelijk om beide problemen samen op te lossen. Het uitgangspunt ligt in de centrale kenmerken van zorgwerk: het dient het voortbestaan van de mensheid, het is gericht op behoefte in plaats van op marktprijzen, en het produceert geen overschotten voor verwerking. Het wezenlijke verschil met productie is dus niet de aard van de activiteit, maar alleen het feit dat zorgwerk onbetaald is, terwijl productie aan loon gebonden blijft – en daarmee gevangen zit in de logica van de ruilwaarde.
De overgang naar een geldloze, op schenkingen gebaseerde zorgeconomie wordt vaak gezien als een technisch zeer complexe of politiek bijna onmogelijke, ja zelfs utopische onderneming. Maar een nadere beschouwing van de bestaande maatschappelijke structuur laat zien dat de beslissende hefboom al aanwezig is – in de vorm van onbetaald zorgwerk in het kader van de reproductie, dat vandaag de dag al ongeveer de helft van alle maatschappelijke activiteiten uitmaakt. Dit werk vindt plaats zonder markt, zonder loon, zonder ruilwaarde en toch met een hoge kwaliteit, behoeftegericht en wereldwijd stabiel. Het vormt daarmee niet alleen een tegenmodel, maar ook al de functionerende kern van een potentieel geldloze zorgeconomie.
Wat kosten de gaven van de schepping?
De basis van elk menselijk bestaan zijn de gaven van de schepping – water, bodem, planten, dieren, zonne-energie. Deze goederen zijn van nature gratis, omdat ze zonder menselijke tussenkomst ontstaan en geen prijs hebben. De prijs ontstaat pas wanneer de samenleving ze in de goederencyclus dwingt en ze kunstmatig een ruilwaarde toekent. Maar deze ruilwaarde is niets meer dan een dunne schil die verdwijnt zodra het product de marktsfeer verlaat.
Als de productie volgens de principes van de zorgsector zou worden georganiseerd, zouden beide sferen automatisch samenvallen. De kapitalistische economie is echter gebaseerd op het principe dat productie alleen mogelijk is als er eerst geld als kapitaal wordt ingezet om arbeidskrachten te kopen. Pas de betaling van loon “verandert” een activiteit in een handelswaar en creëert de ruilwaarde van de producten. Zonder loon vervalt de ruilwaarde – en worden de producten logischerwijs onderdeel van een gratis, op behoeften gebaseerd voorzieningssysteem.
Weigering van lonen
De kern van dit deel van de theorie luidt daarom: een revolutionaire overgang is mogelijk als wereldwijd en gelijktijdig wordt afgezien van lonen. Voor de mensen in de productie betekent dit dat ze hun werk niet neerleggen, maar juist voortzetten – alleen weigeren ze het loon. Zodra er echter geen lonen meer worden betaald, verdwijnen de productiekosten onmiddellijk en volledig. De producten verliezen onmiddellijk hun prijs, omdat de gaven van de schepping gratis zijn en er geen kapitaal meer hoeft te worden voorgeschoten voor loonbetalingen.
Het eigendom van productiemiddelen verliest zijn exclusieve functie, omdat eigenaren met winsten en renten niets meer kunnen kopen. De markt lost op nog voordat deze institutioneel wordt afgeschaft. De wereldwijde netwerken in combinatie met democratisch gecontroleerde AI verbinden de door reclame onbeïnvloede behoefte met de producenten, zodat er geen markt meer nodig is. De productie is tegenwoordig zo flexibel opgezet dat er geen planning meer nodig is. Dit resulteert in de onbeperkte vrijheid van mensen om precies datgene te nemen wat volledig individueel nodig is voor een waardig leven.
De allocerende rol van de markt vervalt, omdat in een zorgeconomie duurzame producten worden vervaardigd, bijna volledige recycling mogelijk is en er geen overproductie meer plaatsvindt.
Geweldloze transformatie
In die zin verschilt loonweigering fundamenteel van de traditionele marxistische ideeën over een overgang, die bijna altijd een toe-eigening of onteigening van de productiemiddelen veronderstellen. Terwijl toe-eigening veronderstelt dat men iets met geweld of politieke strijd in handen krijgt, werkt wereldwijde loonweigering heel anders: het ontneemt de productiemiddelen eenvoudigweg hun kapitalistische functie, zonder hen hun fysieke eigenschap te ontnemen. Machines, fabriekshallen en onroerend goed blijven ongewijzigd in gebruik, ze verliezen alleen hun betekenis als bron van winst. Hierdoor wordt het kapitalistische karakter van de productiemiddelen als het ware uitgeschakeld, zonder dat ze onteigend hoeven te worden. Hun gebruikswaarde blijft behouden, hun ruilwaarde verdwijnt.
Deze aanpak leidt automatisch tot de logica die het zorgwerk altijd heeft gekenmerkt: activiteiten worden niet uitgevoerd omdat ze loon opleveren, maar omdat ze noodzakelijk zijn. Deze maatstaf is universeel toepasbaar: voedsel wordt geproduceerd omdat mensen moeten eten; kleding wordt gemaakt omdat mensen die nodig hebben; onderwijs, zorg en energievoorziening zijn functioneel noodzakelijk, niet afhankelijk van winst. Een op loonweigering gebaseerde productiewijze is daarom automatisch afgestemd op de maatschappelijke behoefte – niet op koopkracht of rendementsverwachtingen.
Om de overgang te kunnen begrijpen en maatschappelijk te kunnen dragen, moeten vier centrale inzichten worden overgebracht:
- Het huishoudperspectief als sleutelbegrip
Alles wat in het huishouden nodig is – van potten en pannen tot aardappelen en elektriciteit – heeft geen ruilwaarde meer zodra de aankoopprijs is betaald. Er bestaat alleen nog maar de gebruikswaarde. De logica van de zorgsector laat zien: wat we gebruiken, is in de praktijk gratis. Dat is niet gemakkelijk te begrijpen, omdat we dagelijks veel verschillende dingen kopen en sommige gebruiksvoorwerpen weer verkopen, dus weer op de markt brengen.
Maar als de ingrediënten voor ons eten, het waspoeder en de schoenpoetsmiddelen in het huishouden niet gratis zouden zijn, zouden we geld moeten vragen aan onze familieleden voor onze activiteiten.
- Eigendom verliest automatisch zijn uitsluitende functie
Als alle producten gratis beschikbaar zijn, verandert het karakter van eigendom van productiemiddelen en onroerend goed plotseling. Winsten en renten zijn overbodig, omdat er niets meer mee gekocht kan worden. Op het moment van de overgang naar de zorgeconomie verdwijnen daarom de winsten en renten. Daarom is het ook belangrijk dat deze overgang wereldwijd en gelijktijdig plaatsvindt.
Eigendom blijft formeel bestaan, maar verliest zijn machtsbasis. De kapitalistische vorm wordt opgeheven zonder dat er fysiek iets hoeft te worden aangeraakt.
- Overgang als een nieuw soort wereldwijde staking
Het wereldwijde loonweigeren lijkt op een staking, maar het is geen arbeidsconflict. We leggen het werk niet neer – we weigeren alleen het loon. Daardoor ontnemen we het kapitalisme zijn bestaansbasis: de exploitatie van menselijke arbeidskracht. De reproductie van de samenleving blijft stabiel, ja, ze stabiliseert zich zelfs verder, omdat productie en zorgwerk nu dezelfde logica delen.
- Geen politieke of technische voorbereidingen
De overgang vereist geen technische voorbereidingen, geen wetswijzigingen, geen hervormingen, geen nieuwe instellingen. Ze verandert de productiewijze niet, maar neemt alleen de dwang tot exploitatie weg. De bestaande structuren kunnen volledig blijven bestaan, ze verliezen alleen hun functie omdat de voorwaarden voor hun functioneren komen te vervallen. Dat is het begin van de postkapitalistische ontwikkeling van de economie.
Revolutionaire overgang
Door de wereldwijde loonweigering ontstaat zo een revolutionair moment dat volledig geweldloos, onbureaucratisch en onmiddellijk effectief is. Het verbindt de feministische kritiek op de onzichtbaarheid van zorgwerk met de marxistische kritiek op het kapitalisme tot een gemeenschappelijke praktische strategie. De overgang schept de voorwaarden die het mogelijk maken om de gratis gaven van de schepping te koppelen aan onbetaalde productie. Dit resulteert in een economie van gezamenlijk geven, waarin de waarde van menselijke activiteit niet langer in geld ligt, maar in de zorg voor elkaar.
De revolutionaire overgang is dus niets anders dan de beslissing om de werking van zorgwerk uit te breiden naar de gehele maatschappelijke productie – en daarmee de basis te leggen voor een nieuwe, egalitaire, ecologisch en ecofiel stabiele orde.
Berlijn, 20-11-2025
Eberhard Licht